|
I spelemannsbladet
11/1995 stod det ein artikkel om visa "Den svalande vind" som
Lillebjørn Nilsen song inn på 1970-talet, og som folk då trudde var
ei folkevise frå Telemark. Det synte seg at visa var dikta av
sogningen, norskdomsmannen Johan Austbø (1879-1945), som var lærar i
mange år i Skotselv i Øvre Eiker. Historia om denne visa fortalde
Johan Austbø sjølv i ein artikkel i "Nynorsk Vekeblad".
Denne artikkelen stod for nokre år sidan i "Jostedal skule og
bygdeavis" og dotterdotter til Austbø, folkemusikaren Veslemøy
Fjerdingstad, sende artikkelen til Spelemannsbladet. Her fylgjer
artikkelen slik han stod i dette bladet.
Johan Austbø:
DEN SVALANDE VIND
Frå ei kvinne i bygdi har me fått
dette utklyppet frå Nynorsk Vekeblad. Kva årstal denne artikkelen er
skriven veit me ikkje, men forfattaren Johan Austbø, fødd i Lavik i
1879, døydde i 1945. Alt som fylgjer no, er frå Johan Austbø sin
artikkel, me har utelete eit lite kapittel der Austbø forklarer kva ei
folkevise er.
Den svalande vind.
Det vesle dikter skapt i djupast sjelesorg, vart til ei folkevise.
Sumarkvelden låg i solgull over fjellvidda. Ein movarm og annsam dag
heldt på å svalna ved lette vindgræl, som tok seg opp innetter
heiane, etterkvart som soldkiva lågna og nærma seg fjellranda der yst
ute ved Sognefjorden.
Han sette seg på ein salsteikt, mosegrodd bergrygg litt ut frå
fjellstigen. Her frå var det herleg utsyn over vide, solfylte
fjellstrok; men han såg ikkje den heller - vilde ikkje sjå. - Kva hade
han meint å sjå etter? - Var ikkje alt spilt for han? -
For ein dag dette hadde vore! - Og for ei natt! - at timar kunde vera så
lange! - Og sjelslidingar så tunge og tærande! -
Tru korleis han skulde vinna heimatt i kveld? --
Og så lett og glad og vonfull han var då han gjekk sørover her i går.
Det blenkte inni han ei lysande von om å møta att ei elskeleg ungmøy
som i frygd ville fagna han - no han var heimkomen frå den lange ferda
ute i det framande. -- Og så skulle det gå slik! - Nett der på denne
same sætra, i det same selet, på den same benken, attmed den same
senga, der dei lova kvarandre truskap gjennom livet, - der skulde han no
få høyra dette utrulege frå hennar munn; ho brydde seg ikkje om han
lenger! - Jau, det var for urimeleg til å vera sant - Og likevel trong
han så visst ikkje tvila. All hennar framferd mot han sidan igår var så
altfor tydeleg tale. - Berre tregeleg at han hadde gjort seg så
stakkarsleg og stogga der natta over. -
Kva hadde han no att av gleda i livet? -- Kva var det som alle åra der
ute, i alt jaget og all striden, hadde halde han oppe? Når han stundom
tykte han kunde gå under i livskavet, - kva hadde då vore
bergingsplanken for han? Var det ikkje nett biletet han bar av henne, i
hugsynet? -- O så var det brote alt saman. --
Han reiv eit papir fram or lummeboka. Og fann ein blyantstump i
vestelumma. Og tok til å rabla. Frå ei sjel i hugbrand og ørvæne strøymde
det fram, og blyanten krafsa over papiret. Det tok til å forma seg til
vers:
Å, den svalande vind stryk om heiande inn,
friskar opp i min sorgtunge hug.
Han svalar vel godt, men det hjelper ikkje stort, -
denne sorga har falle meg så tung.
Attom fjella her sør innom vesle sæterdør
går no ho som gjer hugen min så stur, -
ho so står min tanke så gullande god
frå den kvelden då ho lova bli mi brur.
Og så skildra han korleis kjærleiken vaks mellom dei to, medan dei sat
saman der på senga den sumarljose natta for tre år sidan. Han bar
ungdoms blygskap, - det var den fyrste gjenta, den fyrste kjærleiken
hans, - diror så høg og rein og fin. Noko han mest ikkje torde røra
ved. - Men brennande kjærleik dreg dei to nærmare og nærmare saman.
Å, kor hjarta mitt brann då eg tok hennar hand
og varleg drog henne til meg inn.
Ho var mjuk, ho var varm, ho var rein, ho var fin;
og eg kjende kor ho skalv i armen min. -
Men han måtte fara. Og for vide om land, pog søkte lukka både her og
kvar. - Og støtt så sende han brev og bod til henne som låg hjarta
hans nærast av alle på jord. -- Men frå henne frette han aldri. Det
tok til å siga otte inn i sjela:
Så ottefull eg vanka på framande stad;
Tru om hugen hennar no seg hadde snudd?
Så tok han endeleg på heimveg. Han orka ikkje lenger gå slik i
uvissa. Enno kunde vel stubbane heilast, - om der skulde vera noko
brote. Truleg kunne det blenkjast oppatt, det som kunde ha gråna og
bleikna gjennom dagar og år. Den varme kjærleikselden vilde nok nørast
att når dei møttest, dei to som hadde halde så inderleg av einannan,
- Å, det skulde bli berre so og glede; - dei skulde leva oppatt ei større
lukke enn dei før hadd havt draum eller aning om. - Han skunda på
heimferda alt han kunde. - Og då han kom heim og fekk høyra at ho var
budeia på fjellstølen, tok han i veg til fjells alt same dagen. --- Og
så gjekk det slik:
Å, du trulause møy, som for meg "kunde døy" -
korleis kunde din hug seg såleis snu?
Korleis kunde du gi ein annan hjarta ditt -
du som eingong hadde lova bli mi brud?
Over heiane inn stryk den svalande vind,
friskar opp i min sorgtunge hug;
men kor det ennsvalar, det hjelper ikkje stort, -
denne sorga har falle meg så tung.
Han kasta augo over produktet sitt. - Nei, kva var det han hadde maka i
hop? Vart det ikkje til noko likare? Hadde han ikkje funne betre, meir
talande ord for den store hugbranden sin? Kunde ikkje så djup ei
sjelsliding teiknast på papiret med bjartare og sterkare fargar? Nei, då
kunde han spara seg orda, - heller brenna sorga inne.
Han tulla papiret saman og stakk det i trøyelumma. Dette måtte ingen få
sjå. Ingen skulde få veta om det sjelesåret han hadde fått. - - Og
produktet vart liggjande i lumma. Han heldt mest på å gløyma det av -
han som var opphavet. Og ein gong han hugsa på det og skulde finna det
fram, så han kunde få det ut or verda, - då var det der ikkje. Ei
syster hans, som skulde som om kleda, hadde funne det i lumma, og lurt
det til seg. Og forfattaren såg det aldri meir. Og gløymde det snart
---
Det er fem og tjuge år seinare. For mange år sidan slo han seg ned
austpå, ved Drammenskanten, og bur framleis der. Ein laurdagskveld
tidleg på våren etter unnagjort dagsstrev har han sett seg attved
peisen der det sprakar og brenn så koseleg. Radioen står på. Det er
folkemusikkhalvtime. Arvid Lundblad syng folkeviser, frå ymse kantar av
landet. Det kling så stemningsfullt gjennom den logne stova; det fell så
godt inn i peisstemninga i skome kvelden.
Ei ny vise vert annonsera. "No syng Arvid Lundblad "Den
svalande vind", folkevise frå Telemark," seier hallomannen. -
Den svalande vind? Ein aning tok til å stige opp frå undermedvetet
hans, der han sat attmed episvarmen. Den svalande vind? Var ikkje det
noko han kjende, eller hadde havt kjennskap til ein gong langt attende i
tida?
No tek mannen i radioen til å syngja:
Å, den svalande vind stryk om heiande inn,
friskar opp i min sorgtunge hug -
Jau, no tek det til å stiga fram i minnet hans ein sumarkveld borte i
Ssogn - for viss eit kvart hundre år sidan Men kvar var dette fdor eit
under? Kunde det vera røynleg? Eller var han inne i draumelandet? Var
det verkeleg den songen han då rabla ned på eit fillepapir og stakk i
lumma, og som han vilde ingen skulde sjå, og sidan ikkje hadde kome
meir i hug, - var det verkeleg den han der i radioen no stod og song ut
over Noregs land?! - Visst var det så. Vers for vers drog han kjensel på.
Edå han kunde høyra at sumt var omlaga, både i tekst og tone. Særleg
hadde tonen fått ein annan svip; både tonalt og rytmisk veik han sume
stader av frå den opphavlege tonen, borte frå Ssogn. - Og ein herleg
akkompagnement var tilsett.
Vers etter vers skreid fra. Då songen var til ende, var og halvtimen
slutt. "Me høyrde sist "Den svalande vind", denne vakre
folkevisa frå Telemark, som i det siste har vore sungen fleire gonger på
konsertar i aulaen og andre stader" slutta hallomannen av.
- Folkevise frå Telemark? - Kva var dette for noko underleg tull? Både
song og tone var frå Ssogn, og så kalla dei det folkevise frå
Telemark! Han vart fyllt både med undring og harme. Korleis hadde dette
bore til? Kor det var: Her hadde "folketunga" skøyteslaust
bore utover og skamfare ein som han i sin blåe ungdom hadde maksla i
hop, og vilde havt for seg sjølv! Dikta om både tekst og tone og kalla
det "folkevise frå Telemark"! - Men etter kvart som tanken
vart rolegare og han fekk skoda djupare i tingen, tok ei forunderleg
glede til å fylla han. her hadde hendt noko merkeleg. Det same som
hende ned gjennom mellomalderen, då folkevisene fløymde fram or
folkedjupet. -
Men kva vegar hadde visa hans fare før ho vart til folkevise? Og kva
var grunnen til at ho vart kalla folkevise frå Telemark? Han freista no
få greie på dette. Han sette seg i samband med syster si, med
Kringkastinga og fleire. Og då fekk han litt om senn tak i samanhengen.
Syster hans, som hin gongen for fem og tjuge år sidan naska papiret med
visa or lumma hans, hadde ikkje halde tett. Ho hadde sunge visa mellom
kjenningar og vener; og visa flaug over bygda som elden i turrgraset.
Snart song ehle bygda ho.
Ein mann der heime frå hadde reist til Rjukan eller ein stad er i
kring. Songen frå heimbygda tona i mannen framleis, og han måtte
syngja ut stundom. Og kameratar høyrde og lærde. Ein songfugl bar visa
ut i Tinn. No var ho vyrdsla og varna, som gullbarnet til mor. Ho kom på
fleire og fleire munnar, vart av songglade menneske bore bygdene kring.
Kom heilt til Vest-Telemark. I Vinje og Rauland song dei ho snart i alle
heimar. Og vidare bar det over Byklehei og ned i Setesdalen.
Då hende det seg at komponisten med det vare øyra for norsk
folkemusikk, Eivind Groven, kom til Vinje. Han skreiv ned folketonar. og
no kom han over "Den svalande vind". Han vart oppglødd
for denne visa med den vakre tonen, og vart inspirera til å komponera
eit herleg tonefylgje til ho. Og gav ho så ut på Norsk Musikkforlag.
Desse vegar hadde "Den svalande vind" gått. Denne songen som
berre var nedrabla på eit fillepapir og som ingen skulde få sjå.
Underleg lagnad, tenkte han. sume ting bles ein opp med allslags reklame
for å få det kjendt og kunngjort, og det vart gløymt likevel. Andre
ting får ingen reklame, men vert likevel ålkjent, ja, gjerne
allemannseige. Kva var det ved "visa" hans som hadde gjort ho
til folkevise, gjort ho ugløymande? - - Ja, kva visste han om det? Eitt
var visst: Dette som vart til i djupaste sorg, hadde no vorte han til
den største gleda. Han kjende seg førd attende til farne tider, då åndsverde
vart skapte som sidan har vorte til rikdom for folket."
|